موضوع:  حکومت بی نظیر سلیمان

آیه: قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِی وَهَبْ لِی مُلْکًا لَّا یَنبَغِی لِأَحَدٍ مِّنْ بَعْدِی إِنَّکَ أَنتَ الْوَهَّابُ

ترجمه : گفت: پروردگارا! مرا ببخش و حکومتى به من ارزانى دار که هیچ کس را پس از من سزاوار نباشد. همانا این تویى که بسیار بخشنده‏اى

تفسیر:

1-      آزمایش سخت سلیمان و حکومت گسترده او این آیات همچنان قسمت دیگرى از سرگذشت سلیمان را بازگو مى کند، و نشان مى دهد که انسان به هر پایه اى از قدرت برسد باز از خود چیزى ندارد، و هر چه هست از ناحیه خدا است ، مطلبى که توجه به آن پرده هاى غرور و غفلت را از مقابل چشم انسان کنار مى زند، و او را به موقعیت خویش در عرصه جهان هستى واقف مى سازد. نخستین قسمت این آیات درباره یکى از آزمایشهائى است که خدا درباره سلیمان کرد، آزمایشى که با ((ترک اولى )) همراه بود، و به دنبال آن سلیمان به درگاه خدا روى آورد و از این ((ترک اولى )) توبه کرد. فشرده بودن محتواى این آیات باز به گروهى از خیالپردازان افسانه باف مجالى داده است که داستانهاى بى اساس و موهومى را در اینجا بسازند، و امورى را به این پیامبر بزرگ نسبت دهند که یا مخالف اساس ‍ نبوت است ، و یا منافى مقام عصمت ، و یا اصولا منافات با منطق عقل و خرد دارد که این خود نیز امتحان و آزمایشى است براى همه پژوهندگان قرآن ، در حالى که اگر قناعت به متن گفته قرآن مى شد مجالى براى این افسانه هاى خرافى باقى نمى ماند. در نخستین آیه مورد بحث قرآن مى گوید: ما سلیمان را آزمودیم و بر کرسى او جسدى افکندیم ، سپس به درگاه خداوند انابه کرد، و به سوى او بازگشت (و لقد فتنا سلیمان و القینا على کرسیه جسدا ثم اناب ). ((کرسى )) به معنى ((تخت پایه کوتاه )) است ، و چنین به نظر مى رسد که سلاطین داراى دو نوع تخت بوده اند، تختى براى مواقع عادى بود که پایه هاى کوتاهى داشت ، و تختى براى جلسات رسمى و تشریفاتى که پایه هاى بلند داشت ، اولى را ((کرسى )) و دومى را ((عرش )) مى نامیدند. ((جسد)) به معنى جسم بى روح است ، و به گفته راغب در کتاب مفردات مفهومى محدودتر از مفهوم جسم دارد، زیرا جسد بر غیر انسان اطلاق نمى شود (مگر به طور نادر) ولى جسم اعم است . از این آیه اجمالا استفاده مى شود که موضوع آزمایش سلیمان به وسیله جسد بى روحى بوده است که بر تخت او در برابر چشمانش قرار گرفت ، چیزى که انتظار آنرا نداشت ، و امید به غیر آن بسته بود، ولى قرآن شرح بیشترى در این زمینه نداده است . مفسران و محدثان در این زمینه اخبار و تفسیرهائى نقل کرده اند که از همه موجه تر و روشنتر این است که : سلیمان آرزو داشت فرزندان برومند شجاعى نصیبش شود که در اداره کشور و مخصوصا جهاد با دشمن به او کمک کنند، او داراى همسران متعدد بود با خود گفت : من با آنها همبستر مى شوم - تا فرزندان متعددى نصیبم گردد، و به هدفهاى من کمک کنند ولى چون در اینجا غفلت کرد و انشاء الله ، همان جمله اى که بیانگر اتکاى انسان به خدا در همه حال است ، نگفت در آن زمان هیچ فرزندى از همسرانش تولد نیافت ، جز فرزندى ناقص الخلقه ، همچون جسدى بى روح که آنرا آوردند و بر کرسى او افکندند! سلیمان سخت در فکر فرو رفت ، و ناراحت شد که چرا یک لحظه از خدا غفلت کرده ، و بر نیروى خودش تکیه کرده است ، توبه کرد و به درگاه خدا بازگشت .

2-       تفسیر دیگرى که بعد از این تفسیر قابل توجه به نظر مى رسد این است که : خداوند سلیمان را با بیمارى شدیدى مورد آزمایش قرار داد، آنچنان که همچون جسدى بى روح بر تختش افتاد، و در زبان عرب معمول است که به انسان ضعیف و بسیار بیمار گاهى ((جسد بلا روح )) گفته مى شود. سرانجام او توبه کرد و خداوند او را به حال اول بازگرداند (منظور از ((اناب )) بازگشت به سلامت است ). البته ایرادى که متوجه این تفسیر مى شود این است که طبق این معنى باید ((و القیناه )) بوده باشد، یعنى ما سلیمان را بر تختش به صورت جسدى بى روح افکندیم در حالى که این تعبیر در آیه نیامده است و تقدیر گرفتن نیز بر خلاف ظاهر مى باشد. جمله ((اناب )) نیز در این تفسیر به معنى بازگشت به صحت آمده که این نیز بر خلاف ظاهر است . ولى اگر ((اناب )) را به معنى توبه و بازگشت به خدا بگیریم ضررى به این تفسیر نمى زند بنابراین تنها مورد خلاف ظاهر همان حذف ضمیر ((القیناه )) مى باشد. اما افسانه هاى دروغین زشتى که درباره گمشدن انگشتر سلیمان ، و یا ربوده شدن آن به وسیله یکى از شیاطین ، و نشستن شیطان بر تخت حکومت به جاى او که با آب و تاب در بعضى از کتب آمده ، و ظاهرا ریشه آن به ((تلمود)) یهودیان باز مى گردد و از خرافات اسرائیلى است با هیچ عقل و منطقى سازگار نیست . این افسانه ها قبل از هر چیز دلیل بر انحطاط فکرى گویندگانش مى باشد، و لذا محققان اسلامى هر جا از آن نام برده اند بى پایه بودن آنها را با صراحت بازگو کرده اند، و گفته اند نه مقام نبوت و حکومت الهى به انگشتر وابسته است . و نه هرگز خداوند این مقام را از پیامبرى گرفته ، شیطانى را به صورت پیامبرى درآورده ، تا چه رسد به اینکه چهل روز بر جاى او بنشیند و میان مردم حکومت و قضاوت کند. به هر حال قرآن در آیه بعد مساءله توبه سلیمان را که در آخرین جمله آیه قبل آمده بود به صورت مشروحترى بازگو کرده ، مى فرماید:

3-      گفت (قال رب اغفر لى ) پروردگارا مرا ببخش

 4-        (و هب لى ملکا لا ینبغى لاحد من بعدى انک انت الوهاب ) و ملک و حکومتى به من عطا کن که بعد از من سزاوار هیچکس نباشد که تو بسیار بخشنده اى

5-      در اینجا دو سؤ ال مطرح است

   1 - آیا از این تقاضاى سلیمان استشمام بخل نمى شود؟ در پاسخ این سؤ ال مفسران مطالب بسیارى دارند که قسمت مهمى از آن با ظاهر آیات ناهماهنگ است ، آنچه از همه مناسبتر و منطقى تر به نظر مى رسد این است که : او از خداوند یک نوع حکومت مى خواست که توأ م با معجزات ویژه اى بوده باشد، و حکومت او را از سایر حکومتها مشخص کند زیرا مى دانیم هر پیامبرى معجزه مخصوص به خود داشته موسى (علیه السلام ) معجزه عصا و ید بیضا داشت ، آتش براى ابراهیم سرد و خاموش شد، معجزه صالح ناقه مخصوص او بود، و معجزه پیامبر اسلام قرآن مجید بود، سلیمان نیز حکومتى داشت آمیخته با اعجازهاى الهى ، حکومت بر بادها، و شیاطین ، با ویژگیهاى بسیار دیگر. و این براى پیامبران عیب و نقصى محسوب نمى شود که براى خود تقاضاى معجزه ویژه اى کنند، تا وضع آنها را کاملا مشخص کند، بنابراین هیچ مانعى ندارد که دیگران حکومتهاى وسیعتر و گسترده تر از سلیمان پیدا کنند اما ویژگیهاى آن را نخواهند داشت . شاهد این سخن آیات بعد از این آیه است که در حقیقت اجابت این درخواست سلیمان را منعکس ساخته و سخن از تسخیر باد و شیاطین مى گوید، و مى دانیم این موضوع از ویژگیهاى حکومت سلیمان بود. و از اینجا پاسخ سؤ ال دوم که مى گوید: طبق عقیده ما مسلمانان حکومت مهدى (علیه السلام ) (ارواحنا فداه ) حکومتى است جهانى و مسلما گسترده تر از حکومت سلیمان ، روشن مى شود. زیرا با تمام وسعتى که حکومت حضرت مهدى (علیه السلام ) دارد و با همه امتیازاتى که آنرا از سایر حکومتها مشخص مى کند، از نظر ویژگیها و خصوصیات با حکومت سلیمان متفاوت است ، و این حکومت سلیمان مخصوص خودش بوده . خلاصه اینکه سخن از کم و زیاد و افزون طلبى و انحصارجوئى نیست ، سخن از این است که کمال نبوت در این است که از نظر معجزات ویژگیهائى داشته باشد که آنرا از نبوت انبیاى دیگر مشخص کند، و سلیمان طالب این بود. در بعضى از روایات که از طرق اهلبیت از امام موسى بن جعفر (علیه السلام ) نقل شده پاسخى از سؤ ال بخل داده شده که بسیار جالب است . حدیث چنین است که یکى از دوستانش بنام على بن یقطین از آن امام (علیه السلام ) سؤ ال کرد آیا جایز است پیامبر خدا بخیل باشد؟ امام (علیه السلام ) فرمود: نه . عرض کرد پس چرا سلیمان مى گوید: ((رب اغفر لى وهب لى ملکا لا ینبغى لاحد من بعدى )) و مفهوم و تفسیر این آیه چیست ؟ امام (علیه السلام ) فرمود: حکومت دو گونه است : حکومتى که از طریق ظلم و غلبه و اجبار مردم به دست مى آید، و حکومتى که از سوى خداوند است ، مانند حکومت خاندان ابراهیم و طالوت و ذوالقرنین . سلیمان از خداوند خواست حکومتى به او دهد که هیچ کس نتواند بعد از او بگوید از طریق غلبه و ظلم و اجبار مردم به دست آمده است . لذا خداوند متعال باد را مسخر فرمان او ساخت که به نرمى هر کجا او مایل بود جریان مى یافت ، و صبحگاهان فاصله یک ماه را مى پیمود، و عصرگاهان فاصله یکماه را، و خداوند متعال شیاطین را مسخر او ساخت که براى او ساختمان مى ساختند و غواصى مى کردند، و علم سخن گفتن پرندگان را به او تعلیم داد، و حکومت او را در زمین پا بر جا ساخت ، لذا در همان زمان و زمانهاى بعد مردم دانستند که حکومت او هیچ شباهتى به حکومتى که مردم آنرا برمى گزینند، و یا از طریق قهر و غلبه و ستم حاصل مى شود ندارد. على بن یقطین مى گوید عرض کردم پس تفسیر این سخن که از پیامبر اسلام (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) نقل شده که فرمود رحم الله اخى سلیمان ابن داود ما کان ابخله : خدا رحمت کند برادرم سلیمان بن داود را چه بخیل بود چیست ؟! فرمود: دو معنى دارد: نخست اینکه او بسیار در مورد نوامیس و عرضش ‍ بخیل بود از اینکه کسى سخن نامناسبى درباره آنها بگوید. دیگر این که منظور پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) این بود که اگر آیه قرآن را آنچنان که بعضى از جهال تفسیر کرده اند که او تقاضاى حکومتى بى نظیر و منحصر به خود کرد باید او مرد بخیلى باشد (و این طعنى است بر آنها). آیات بعد همانگونه که گفتیم بیان این مطلب است که خدا تقاضاى سلیمان را پذیرفت و حکومتى با امتیازات ویژه و مواهبى بزرگ در اختیار او گذارد که آنها را مى توان در پنج موضوع خلاصه کرد: 1 - تسخیر بادها به عنوان یک مرکب راهوار، چنانکه مى فرماید: ما باد را مسخر او ساختیم تا مطابق فرمانش به نرمى حرکت کند، و به هر جا او اراده نماید برود (فسخرنا له الریح تجرى بامره رخاء حیث اصاب ). مسلم است یک حکومت وسیع و گسترده باید از وسیله ارتباطى سریعى برخوردار باشد، تا رئیس حکومت بتواند در مواقع لزوم به سرعت از تمام مناطق کشور سرکشى کند، و خداوند این امتیاز را به سلیمان داده بود. اینکه چگونه باد به فرمان او بود؟ و با چه سرعتى حرکت مى کرد؟، سلیمان و یارانش به هنگام حرکت به وسیله باد، بر چه چیز سوار مى شدند؟ و چه عواملى آنها را از سقوط و کم و زیاد شدن فشار هوا و مشکلات دیگر حفظ مى کرد؟ و خلاصه این چه وسیله مرموز و اسرارآمیزى بوده که در آن عصر و زمان در اختیار سلیمان قرار داشت ؟ اینها مسائلى است که جزئیات آن بر ما روشن نیست ، ما همین قدر مى دانیم که این از جمله خوارق عاداتى بود که در اختیار پیامبران قرار مى گرفت ، یک مساءله عادى و معمولى نبود، یک موهبت فوق العاده و یک اعجاز بود، و این امور در برابر قدرت خداوند امر ساده اى است و چه بسیارند مسائلى که ما اصل آن را مى دانیم اما از جزئیاتش خبر نداریم . در اینجا سؤ الى پیش مى آید که تعبیر به رخاء (نرم و ملایم ) که در این آیه وارد شده با تعبیر عاصفه (تندباد) که در آیه 81 سوره انبیاء آمده است هماهنگ نیست ، آنجا که مى فرماید: و لسلیمان الریح عاصفة تجرى بامره الى الارض التى بارکنا فیها: ما تندباد را مسخر سلیمان ساختیم که به فرمان او به سوى سرزمینى که آن را برکت داده بودیم حرکت مى کرد. این سؤ ال را از دو راه مى توان پاسخ گفت : نخست اینکه توصیف به ((عاصفه )) (تندباد) براى بیان سرعت آن است ، و توصیف به رخاء بیان منظم بودن و نرم بودن حرکات آن مى باشد، به طورى که آنها در عین حرکت سریع احساس ناراحتى نمى کردند، درست مانند وسائل تکامل یافته سریع السیر کنونى که بعضا انسان به هنگامى که با آن سفر مى کند این احساس را دارد که گوئى در اطاق خانه اش نشسته است در حالى که با سرعت سرسام آورى در حرکت است . دیگر اینکه بعضى از مفسران این دو آیه را ناظر به دو نوع باد دانسته اند که هر دو را خداوند در اختیار سلیمان قرار داده بود نوعى سریع السیر و نوعى آرام .

   2 - موهبت دیگر خداوند به سلیمان (علیه السلام ) مساءله تسخیر موجودات سرکش و قرار دادن آن در اختیار او براى انجام کارهاى مثبت بود چنانکه در آیه بعد مى گوید و شیاطین را مسخر او ساختیم ، و هر بنا و غواصى از آنها را سر بر فرمان او نهادیم تا گروهى در خشکى هر بنائى مى خواهد براى او بسازند، و گروهى در دریا به غواصى مشغول باشند (و الشیاطین کل بناء و غواص ). و به این ترتیب خداوند نیروى آماده اى براى کارهاى مثبت را در اختیار او گذاشت ، و شیاطین که طبیعتشان تمرد و سرکشى است آنچنان مسخر او شدند که در مسیر سازندگى و استخراج منابع گرانبها قرار گرفتند. نه تنها در این آیه که در آیات متعدد دیگرى از قرآن مجید به این معنى اشاره شده که شیاطین مسخر سلیمان بودند، و براى او فعالیتهاى مثبتى داشتند، منتها در بعضى از آیات مانند آیات مورد بحث و آیه 82 سوره انبیاء تعبیر به ((شیاطین )) شده ، در حالى که در آیه 12 سوره سباء تعبیر به ((جن )) شده است . همانگونه که قبلا نیز گفته ایم ((جن )) موجودى است که از نظر ما پوشیده است ، اما داراى عقل و شعور و قدرت مى باشد، همچنین مؤ من و کافر است ، و هیچ مانعى ندارد که به فرمان خدا در اختیار پیامبرى قرار گیرند و به کارهاى مفیدى مشغول شوند، این احتمال نیز وجود دارد که شیاطین معنى گسترده اى داشته باشد که هم انسانهاى سرکش و هم غیر آنها را شامل شود، و اطلاق شیطان بر این مفهوم وسیع در قرآن مجید آمده است (انعام - 112) و به این ترتیب خداوند نیروئى به سلیمان داد که توانست همه متمردان را تسلیم خود سازد.

 3 - موهبت دیگر خداوند به سلیمان مهار کردن گروهى از نیروهاى مخرب بود، زیرا به هر حال در میان شیاطین افرادى بودند که به عنوان یک نیروى مفید و سازنده قابل استفاده به حساب نمى آمدند، و چاره اى جز این نبود که آنها در بند باشند، تا جامعه از شر مزاحمت آنها در امان بماند، چنانکه قرآن در آیه بعد مى گوید: و گروه دیگرى از شیاطین را در غل و زنجیر تحت سلطه او قرار دادیم (و آخرین مقرنین فى الاصفاد). ((مقرنین )) از ماده ((قرن )) به معنى ((مقارنت )) و نزدیکى است ، و در اینجا اشاره به جمع کردن دست و پا یا گردن در بند و زنجیر است . ((اصفاد)) جمع ((صفد)) (بر وزن نمد) به معنى قید و بند است (مانند دستبندها و پابندهائى که بر زندانیان مى گذارند، بعضى از جمله ((مقرنین فى الاصفاد)) ((غل جامعه )) را استفاده کردند و آن زنجیرى بوده است که دستها را به گردن مى بست که با معنى ((مقرنین )) که مفهوم نزدیکى را دارد متناسب است . این احتمال نیز داده شده که منظور از این جمله این است که آنها هر گروه در یک بند قرار داشتند. منتها این سؤ ال پیش مى آید که اگر منظور از شیاطین ، شیاطین جن باشد که طبعا داراى جسمى لطیفند غل و زنجیر و دستبند تناسبى با آنها ندارد. لذا بعضى گفته اند که این تعبیر کنایه از بازداشت و جلوگیرى آنها از فعالیتهاى تخریبى است ، و اگر منظور شیاطین و سرکشان انس باشد غل و زنجیر و دستبند مفهوم اصلى خود را حفظ خواهد کرد.

4 - چهارمین موهبت خداوند به سلیمان اختیارات فراوانى بود که دست او را در اعطا و منع باز مى گذارد، چنانکه آیه بعد مى گوید: به او گفتیم این عطا و بخشش ماست به هر کس مى خواهى (و صلاح مى بینى ) ببخش و از هر کس مى خواهى (و صلاح مى دانى ) امساک کن و حسابى بر تو نیست (هذا عطائنا فامنن او امسک بغیر حساب ). تعبیر ((بغیر حساب )) یا اشاره به این است که خداوند به خاطر مقام عدالت تو در این زمینه اختیارات وسیعى به تو داده و مورد محاسبه و بازخواست قرار نخواهى گرفت ، و یا به این معنى است که عطاى الهى بر تو آنقدر زیاد است که هر چه ببخشى در آن به حساب نمى آید. بعضى از مفسران نیز این تعبیر را تنها مربوط به شیاطین دربند دانستند که هر کس را مى خواهى (و صلاح مى دانى ) آزاد کن و هر کدام را مصلحت مى دانى در بند نگهدار، اما این معنى بعید به نظر مى رسد زیرا با ظاهر کلمه ((عطائنا)) هماهنگ نیست .

5 - پنجمین و آخرین موهبت خداوند بر سلیمان مقامات معنوى او بود که خدا در سایه شایستگیهایش به او مرحمت کرده بود، چنانکه در آخرین آیه مورد بحث مى فرماید براى او (سلیمان ) نزد ما مقامى بلند و والا و سرانجامى نیک است (و ان له عندنا لزلفى و حسن ماب ). این جمله در حقیقت پاسخى است به آنها که ساحت قدس این پیامبر بزرگ را به انواع نسبتهاى ناروا و خرافى - به پیروى آنچه در تورات کنونى آمده است - آلوده ساخته اند، و به این ترتیب او را از همه این اتهامات مبرا مى شمرد، و مقام او را نزد خداوند گرامى مى دارد، حتى تعبیر به حسن ماب که خبر از عاقبت نیک او مى دهد ممکن است اشاره به نسبت ناروائى باشد که در تورات آمده که سلیمان به خاطر ازدواج با بت پرستان سرانجام به آئین بت پرستى تمایل پیدا کرد! و حتى دست به ساختن بتخانه اى زد!! قرآن با این تعبیر خط بطلان بر تمام این اوهام و خرافات مى کشد.

1 - حقایقى که داستان سلیمان به ما مى آموزد بدون شک هدف قرآن از ذکر تواریخ انبیاء تکمیل برنامه هاى تربیتى از طریق انعکاس عینى واقعیتها در این سرگذشتهاى زنده است . از جمله مسائلى که در لابلاى داستان سلیمان عینیت یافته امور زیر است . الف : داشتن یک حکومت نیرومند با امکانات مادى فراوان و اقتصاد گسترده و تمدن درخشان هرگز منافاتى با مقامات معنوى و ارزشهاى الهى و انسانى ندارد، چنانکه آیات فوق بعد از ذکر تمام مواهب مادى سلیمان در پایان مى گوید: با این همه او در پیشگاه خدا مقامى والا و سرانجامى نیک داشت . در حدیثى از پیغمبر گرامى اسلام (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) آمده است ارأ یتم ما اعطى سلیمان بن داود من ملکه ؟ فان ذلک لم یزده الا تخشعا، ما کان یرفع بصره الى السماء تخشعا لربه !: شنیده اید خداوند چه اندازه از ملک و حکومت به سلیمان داد؟ با این حال اینهمه مواهب جز بر خشوع او نیفزود، به گونه اى که حتى از شدت خشوع و ادب چشم به آسمان نمى انداخت . ب : براى اداره یک کشور آباد هم وسیله ارتباطى سریع لازم است ، و هم به کار گرفتن نیروهاى مختلف ، و هم جلوگیرى از نیروهاى مخرب ، هم توجه به مسائل عمرانى ، هم تولید سرمایه از طریق استخراج منابع مختلف ، و هم دادن اختیارات به مدیران لایق که همه اینها در این داستان به طرز روشنى منعکس شده است . ج : از نیروها باید حداکثر استفاده را کرد و حتى شیاطین را به طور کامل نباید حذف کرد، بلکه آنها را که قابل توجیه و ارشادند در مسیر صحیح به کار گرفت ، و تنها آن بخش که به هیچوجه قابل استفاده نیستند باید در بند باشند.

2 - سلیمان در قرآن و تورات در ترسیمى که قرآن مجید از این پیامبر بزرگ در آیات فوق کرده او را انسانى پاک ، پر ارزش مدبر و عدالت پیشه معرفى مى کند. در حالى که تورات تحریف یافته کنونى او را (العیاذ بالله ) مردى عیاش و هواپرست با نقطه هاى ضعف فراوان معرفى مى کند و عجب اینکه در همین کتاب مناجاتهاى سلیمان و اشعار مذهبى او و امثال و حکمتش ‍ در کنار بقیه ابواب تورات قرار گرفته که نشان مى دهد او مردى حکیم و وارسته بوده است ، و این تناقض عجیبى است که در میان مندرجات تورات کنونى وجود دارد. براى توضیح بیشتر در این زمینه به بحث مشروحى که در جلد 18 تفسیر نمونه ذیل آیات 12 تا 14 سوره سبا (تحت عنوان چهره سلیمان در قرآن و تورات کنونى ) آورده ایم مراجعه فرمائید.